SCHOOLPLATEN en LANDKAARTEN
SCHOOLPLATEN.
In de tweede helft van de negentiende eeuw en in de eerste helft van de twintigste eeuw vormden de SCHOOLPLATEN een onmisbaar hulpmiddel in het onderwijs en waren een zeer belangrijk onderdeel van het aanschouwingsonderwijs op de Nederlandse scholen. Deze leermethode werd ontwikkeld in de negentiende eeuw waarbij de kinderen door zien, horen, ruiken en voelen vertrouwd raakten met de dingen om hen heen.
De belangrijkste Nederlandse illustratoren van schoolplaten waren Van Lummel, Isings, Koekkoek en Jetses. Van Lummel maakte in 1857 zijn eerste serie van 48 schoolplaten. Hij maakte in totaal 150 schoolplaten, verdeeld over 4 series. Nadat in 1857 geschiedenisonderwijs bij wet verplicht werd, werden hiervoor ook schoolplaten gemaakt. Deze platen werden vanaf 1911 vervangen en vernieuwd door de werken van Johan Isings. Hij maakte in totaal 43 schoolplaten. Erg bekend zijn o.a. Overwintering op Nova Zembla en Slag bij Nieuwpoort.
De Biologieplaten werden vooral gemaakt door Marinus Koekkoek. Hij maakte 2 series van 12 platen. De ene serie heette 'In ons Land' met o.a. de beroemde plaat In Sloot en Plas en de andere serie had de naam 'Buiten ons land' met o.a. de Siberische vlakte.
Een van Nederlands meest geliefde illustratoren was Cornelis Jetses. Hij maakte meer dan honderden tekeningen, aquarellen en natuurlijk schoolplaten. Hij was de tekenaar van Ot en Sien.
Natuurplaten KOEKKOEK
Serie In ons land
Het Naardermeer
In de weide
In sloot en plas
Zoetwatervissen
In de Noordzee
Wintervogels
Aan het strand
In het duin
Bij de ruïne
Aan de rivier
Op de heide
In het bosch
Serie Buiten ons land
Bewoners van de Karpaten
Te midden van sneeuw en ijs
In een Duitsch bergwoud
In het gebied van de Boven-Nijl
Aan de rand van de Kalahari
Onder de dadelpalmen
Noord-Amerikanen woudbewoners
In het Braziliaansche oerwoud
In de Syberische vlakte
Op Borneo
In de Rimboe
Uit de Australische dierenwereld
Geschiedenis Platen ISINGS op linnen rol
0 Hunnebedbouwers
1 Romeinse legerplaats aan de Rijnmond ( Valkenburg)
2 Willibrord apostel der Friezen
3 Aan het hof van Karel de Grote
3a Karel de Grote te Aken
4 Noormannen voor Dorestad
5 Kruisvaarders voor Jerusalem
6 Toernooi te Haarlem
6a Sprooksprekers in de Ridderzaal
7 Jacoba van Beieren voor Gorinchem
7a Hanzestad Kampen
8 In een middeleeuws klooster
8a Gilde optocht te Antwerpen
9 Stad in de middeleeuwen
9a Een Brabants dorp in de vijftiende eeuw
10 Luther op de rijksdag te Worms
11 Karel V doet afstand van de regering
12 Hagepreek bij de Hoornbrug bij Rijswijk
12a Willem van Oranje in de raad van state
13 De Prins over de Maas
13a In de drukkerij van Plantijn Antwerpen
14 Leidens ontzet
15 De slag bij Nieuwpoort
16 Een zomermiddag met de Muiderkring
17 Frederik Hendrik voor 's-Hertogenbosch
18 Behouden Huys te Nova Zembla
18a Binnenkomende vloot voor Amsterdam
19 De Dam te Amsterdam
19a Rembrandt in zijn Schilderscaemer
20 Krijgsraad voor de Vierdaagse Zeeslag
21 Landing van Prins Willem III bij Brixem
22 De grote vergadering te 's-Gravenhage
23 Aan de Hollandse waterlinie
24 Een buitenplaats aan de Vecht
25 Floris de V gevangen genomen
26 Franse troepen over de Lek
26a Brand van Moskou
27 Hollandse infanterie bij de bruggen over de Berezina
28 Intocht Willem I te Scheveningen
29 De tijd van trekschuit en Diligence
30 Stadsleven tegen het midden der 19e eeuw
31 Naar het Concenitratiekamp
32 Columbus neemt Guanahani in bezit
33 Op de Rede van Bantam
34 Ludger predikt in de Groninger gouwen
CATALOGUS VERZAMELING IN BEELD door TON MENSINK.
De catalogus Schoolplaten bevat schoolplaten die zijn uitgegeven voor het onderwijs van de 19e tot en met de 20e eeuw. In Nederland zijn waarschijnlijk rond de 10.000 verschillende platen uitgegeven. De meesten staan in deze catalogus. Klik aan https://www.collectiontrade.nl
Wolters en Noordhoff waren de eerste uitgevers die met het uitgeven van een serie aardrijkskundige schoolwandplaten zijn begonnen. Het initiatief tot de Schoolplaten voor het Aanschouwelijk Onderwijs werd genomen door de Groninger aardrijkskundeleraar Pieter Roelof Bos, bekend van de Bosatlas.
Wolters maakte de meeste platen, maar Noordhoff liet tussen 1912 en 1934 ook van zich horen.
De wandplaten worden geproduceerd in de jaren tachtig van de negentiende eeuw. Het is niet bekend wie de platen hebben getekend.
Anders ligt dat met een volgende serie. Ter Horst kreeg contact met de in 1864 in Arnhemgeboren tekenaar Bernardus Bueninck. Deze vestigde zich in 1893 vanuit Vorden in Groningen als kunstschilder-tekenleraar. Bueninck verzorgde eerst wat illustraties voor boeken en begon in 1900 met het schilderen van aquarellen ten behoeve van de wandplatenserie Nederland in Woord en Beeld.
Wolters en Noordhoff breidden ondertussen flink uit. Wolters kreeg Oude Boteringestraat 18 tot en met 24 in handen en ging aan de Poststraat in 1872 een eigen drukkerij beginnen. De concurrentiestrijd tussen de twee was meestal vreedzaam, maar in 1909 veranderde dat. Naast Wolters' bekende Schoolatlas der Geheele Aarde van P.R. Bos verscheen er ineens bij Noordhoff een Volledige Schoolatlas der Geheele Aarde van ene R. Bos. Wolters nam dat niet en ging naar de rechter. De zaak kwam in oktober 1911 voor. De arrondissementsrechtbank erkende dat er veel overeenkomsten zijn, maar vindt dat er geen reden is voor een veroordeling van R. Bos en uitgever Noordhoff.
En dan kwam Noordhoff met een flinke aanval op het schoolplatenmonopolie van Wolters. Namens Noordhoff kwamen Schuiling en De Feijter in 1912-1913 met een serie van dertien aardrijkskundige schoolwandplaten, gemaakt door de bekende - niet Groninger - kunstenaars als Jan Sluyters en Herman Heijenbrock. Hoewel de platen een succes zijn, zijn ze in tegenstelling tot die van Wolters meer kunstwerken dan echte schoolplaten.
Vanaf 1922 werkte ook Wolters met diverse kunstenaars. De eerste was de Ploeg-schilder Johan Dijkstra. Hij maakte in 1922 zes schoolplaten voor Wolters, waaronder de plaat Industriestad Enschede. Ook Noordhoff bracht in 1923 een schoolplaat van Heijenbrock met bijna hetzelfde beeld: Fabrieksstad Enschede.
De Groninger illustrator Cornelis Jetses heeft in totaal 22 schoolplaten getekend. Hiervan behoren achttien platen tot de lesserie Het Volle Leven uit de jaren tussen 1906 en 1911. Hij maakte twee zogeheten geschiedenisplaten, Ter Walvisvaart (1911) en Aan het Hof van Karel de Grote (1941), plus twee vertelselplaten in 1910 bij het beroemde Aap-Noot-Mies-leesplankje van Hoogeveen. Als maker van school- en wandplaten heeft Jetses altijd in schaduw gestaan van J.H. Isings, een illustrator die eveneens voor Wolters werkte. In Jetses aan de wand wordt onder meer verteld hoe Jetses de beginner Isings mooie opdrachten gunde en vervolgens niet meer voor de schoolplaten van de vaderlandse geschiedenis werd gevraagd.
Noordhoff kwam in 1934 voor het laatst met een serie schoolwandplaten. Wolters ging nog door tot 1954. Door de fusie in 1968, kwamen alle platen in één archief en konden ze de basis vormen voor de huidige Wolters-Noordhoff uitgave Verdwenen Nederland; Nederland in oude schoolwandplaten. ( tekst Wikipedia )
LANDKAARTEN
Een schoolwandkaart is een landkaart van groot formaat, bestemd om aan de muur te hangen en speciaal bedoeld voor het klassikaal onderwijs. Dit soort kaarten kan door een grotere groep en van een zekere afstand gelezen worden. Overal in de wereld hebben uitgevers schoolwandkaarten uitgegeven. In het Nederlandse onderwijs zijn schoolwandkaarten van Nederland en de rest van de wereld zeer intensief gebruikt.
In de 19de en 20ste eeuw werden grote aantallen ontworpen en geproduceerd.
Eerst vanaf de tweede helft van de 18e eeuw werd er enige aandacht besteed aan het aardrijkskundeonderwijs in Nederland, vooral in het particuliere onderwijs voor de gegoede burgerstand.
In 1820 gaf de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen een kleine wereldkaart in twee halfronden van C. van Baarsel en W.C. van Baarsel uit, die de eerste Nederlandse schoolwandkaart genoemd kan worden. De oprichting van het Nederlandsch Onderwijzers-Genootschap (N.O.G.) in 1842 heeft een belangrijke rol gespeeld bij het ontwikkelen en uitgeven van schoolwandkaarten. Een groot aantal ervan is uitgegeven naar aanleiding van prijsvragen van het N.O.G.
Schoolwandkaarten raakten in de loop van de tweede helft van de 19e eeuw ingeburgerd in het onderwijs. Door de grote belangstelling in de jaren 1850 en 1860 voor vreemde landen en volken werd het bijbrengen van aardrijkskundige kennis steeds noodzakelijker geacht. Dit kwam tot uiting in de wet op het lager onderwijs van 1857, waarbij aardrijkskunde een verplicht vak werd. Daarnaast werd in 1863 de H.B.S. ingevoerd. De vraag naar aardrijkskundige leermiddelen nam daardoor sterk toe. In de periode 1850-1890 verschenen er circa 129 nieuwe schoolwandkaarten op de markt, gemiddeld ruim drie per jaar.
Rond 1900 hadden zeven uitgevers een specialisatie gemaakt van schoolwandkaarten: de drie grote schooluitgevers J.B. Wolters, P. Noordhoff en W.J. Thieme & Cie en de vier wat kleinere uitgevers: H. ten Brink, De Erven J.J. Tijl, W.E.J. Tjeenk Willink en Joh. Ykema. Rond 1970 werd Wolters-Noordhoff uiteindelijk de grootste uitgever van schoolwandkaarten en atlassen in Nederland.
Blinde kaarten
Het destijds wijdverbreide gebruik van blinde kaarten (kaarten zonder namen) op scholen had in eerste instantie een didactische reden, zo kon men namelijk de lesstof klassikaal overhoren. Andere redenen waren dat er een duidelijker landschapsbeeld kon worden verkregen door het weglaten van de namen en dat de blinde kaarten goedkoper geproduceerd konden worden.
Op Nederlandse schoolwandkaarten komen drie onderwerpen het meest voor: Nederland, Europa en de Wereld. Tot circa 1950 kan daar nog als vierde aan worden toegevoegd: Nederlands Oost-Indië (al of niet met een grote inzet of bijkaart van Java). Na de onafhankelijkheid van Indonesië kwam er meer aandacht voor Nederlands West-Indië (Suriname en de Nederlandse Antillen).
Belangrijke pioniers in de schoolcartografie waren:
Roelof Schuiling, die als één van de nestors van de Nederlandse geografie kan worden beschouwd. Hij maakte voor uitgeverij Thieme de Schoolkaart van Insulinde (1898), die een duidelijk overzicht geeft van de 19de-eeuwse kartering van Nederlands-Indië.
Klaas Zeeman, een leerling van Roelof Schuiling. Hij had uitgesproken opvattingen over het aardrijkskundeonderwijs, die hebben bijgedragen aan het inzichtelijker maken ervan. Zeeman is een van de weinige auteurs die zowel voor Wolters als voor Noordhoff heeft gewerkt. Hij bewerkte onder meer vele kaarten van Pieter Roelf Bos voor uitgever Noordhoff en van Roelf Noordhoff voor uitgever Wolters.
Gerrit Prop, jarenlang hoofd van de openbare lagere school in Lochem. Van zijn hand verschenen rond 1910 een schoolkaart en een atlas van Nederland. In 1975 verscheen deze atlas in een 74ste druk. Prop stelde de volgende eisen aan een schoolkaart: 'sober en duidelijk, mooie kleuren en goed getekend'.
Anton Albert Beekman. Deze oud-militair en wiskundeleraar produceerde tot op hoge leeftijd wetenschappelijke en populaire werken op het gebied van onder meer schoolaardrijkskunde, hydrografie, waterstaat, waterschapsrecht en bodemkunde. Op zijn schoolwandkaart van Nederland wordt de hydrografie op een opvallende en vernieuwende wijze weergegeven: de wateren in open verbinding met de zee zijn met blauw aangegeven, de andere wateren met zwart.
Hendrik Blink, een landbouwer die tot hoogleraar in de economische geografiewas opgeklommen. Hij maakte een grote, invloedrijke schoolwandkaart van Nederland, waarmee hij probeerde Beekman te overtreffen.
"Frater Rafaël" van het R.K. Jongensweeshuis in Tilburg. Hij maakte een serie schoolwandkaarten die in bijna alle katholieke scholen van Nederland hingen. Van zijn hand zijn onder meer tekenatlaskaarten en schoolwandkaarten van Nederland, Europa, Palestina en Noord-Brabant.
Wijbren Bakker en Harmannus Rusch, twee onderwijzers die vanaf 1939 samen aan hun uitgebreide aardrijkskundemethode werkten voor uitgeverij Dijkstra. Zij maakten kleurrijke, geïllustreerde wandkaarten, atlassen en leerboekjes. Hun kaarten bevatten voor het eerst in de geschiedenis van de Nederlandse schoolcartografie een groot aantal kleine, aantrekkelijke illustraties ('plaatjes') als symbolen voor diverse economische activiteiten. Bakker en Rusch stelden dat kinderen sterk visueel zijn gericht en dat plaatjes kinderen helpen te begrijpen en te onthouden. ( tekst Wikipedia )
